Í þau hundrað ár, sem liðin eru frá bolsévíkabyltingunni 2017, hafa að minnsta kosti 100 milljónir manna týnt lífi af völdum kommúnista, skrifaði prófessor Hannes H. Gissurarson, rannsóknastjóri RNH, í Morgunblaðið 7. nóvember 2017. Hafði hann fyrir þessu sagnfræðiprófessorinn Stéphane Courtois, ritstjóra Svartbókar kommúnismans. Hannes hafnaði hinni algengu skýringu á ógnarstjórn Leníns og Stalíns, að hún hefði aðeins verið rússnesk venja: Á tveimur mánuðum myrti leynilögregla bolsévíka fleira fólk en dæmt hafði verið til dauða í rússneska keisaraveldinu 1825–1017. Alræði og kúgun kommúnistaríkjanna voru miklu frekar rökréttar og fyrirsjáanlegar afleiðingar af tilrauninni til að endurskapa allt skipulagið eftir óraunhæfum kenningum Marx og Engels. Hannes rifjaði upp, að Marx og Engels leyndu hvergi því mati sínu, að líklega yrði að framkvæma byltinguna, sem þeir sáu fyrir sér, með ógnarstjórn. Hannes vitnaði líka á óvinsamleg ummæli þeirra um Íslendinga og aðrar Norðurlandaþjóðir.

Sumir kommúnistar höfðu jafnvel sjálfir áttað sig á hættunni af því að sameina allt stjórnvald og hagvald á einni hendi. „Í landi, þar sem stjórnin er eini vinnuveitandinn, bíður stjórnarandstæðingsins hægur hungurdauði,“ skrifaði Trotskíj. Og Rósa Lúxembúrg hafði bent á, að frelsið væri alltaf frelsi stjórnarandstæðingsins. Það var hins vegar Friedrich A. von Hayek, sem setti fram hina fræðilegu skýringu á kúguninni við miðstýrðan áætlunarbúskap: Í slíku kerfi væri ógerlegt að stilla saman mannlegar þarfir, og af því leiddi, að slíkar þarfir yrði að einfalda og minnka og jafnvel stundum hafa að engu, en til þess þyrftu stjórnvöld að ná tökum á sálum manna ekki síður en að segja þeim fyrir verkum. Kennari Hayeks, Ludwig von Mises, hafði þegar árið 1920 sagt fyrir um endalok sósíalismans með þeim rökum, að miðstjórnin yrði að taka ákvarðanir sínar án nægilegra upplýsinga um framleiðslu og neyslu.

Í grein sinni sagði Hannes stuttlega sögu kommúnistahreyfingarinnar á Íslandi. Brynjólfur Bjarnason var annar af tveimur fulltrúum íslenskra kommúnista á þingi Alþjóðasambands kommúnista í Moskvu 1920, en þar minntist Lenín á hernaðarlegt mikilvægi Íslands í hugsanlegu stríði á Norður-Atlantshafi. Brynjólfur var fyrsti og eini formaður kommúnistaflokks Íslands, sem starfaði 1930–1938 með verulegum fjárstuðningi frá Moskvu. Samkvæmt fyrirmælum frá Moskvu tókst kommúnistum 1938 að fá til bandalags við sig vinstri sinnaða jafnaðarmenn í nýjan flokk, Sósíalistaflokkinn, en stalínistarnir Brynjólfur og Einar Olgeirsson veittu honum forystu. Kremlarbændur héldu Sósíalistaflokknum uppi fjárhagslega eins og forvera hans. Gömlu stalínistarnir misstu þó smám saman tökin á Sósíalistaflokknum, sem var leystur upp 1938, um leið og Alþýðubandalaginu var breytt úr kosningabandalagi í stjórnmálaflokk. Þótt Alþýðubandalagið berðist hart gegn jafnaðarmönnum, rauf það öll opinber tengsl við Kremlverja. Eftir fall Ráðstjórnarríkjanna sameinaðist Alþýðubandalagið Alþýðuflokknum í Samfylkingunni, en síðasta verk gömlu Alþýðubandalagsforystunnar var að fara í boðsferð til kúbverska kommúnistaflokksins haustið 1998. Reyndi hún þá árangurslaust að ná tali af Castro. Lauk sögu íslensku kommúnistahreyfingarinnar því með snökti frekar en gný.

Að lokum sagði Hannes, að kommúnisminn væri að sönnu dauður, en vofa hans gengi ljósum logum um vestræna háskóla. RNH á aðild að Evrópuvettvangi um minningu og samvisku, sem hélt ásamt öðrum tvær ráðstefnur á ártíð bolsévíkabyltingarinnar. Önnur var í Washington-borg, þar sem Niall Ferguson og Frank Dikötter töluðu meðal annarra, hin í París, þar sem Stéphane Courtois kynnti nýja bók um Lenín. Sagnfræðingafélagið hafði hins vegar ekki áhuga á því að halda ráðstefnu með RNH af sama tilefni. Grein Hannesar í Morgunblaðinu var liður í samstarfsverkefni RNH og ACRE, Evrópusamtaka íhaldsmanna og umbótasinna, um „Evrópu fórnarlambanna“.

Hannes stjórnar fundi. Dr. Jacob Lundberg í ræðustól.

Fjörugar umræður urðu um frjálshyggju, lýðstefnu og verkefni okkar daga á sérstöku þingi Mont Pelerin samtakanna í Stokkhólmi 2.–5. nóvember 2017. Á meðal þeirra hugmynda, sem ræddar voru (án þess að allir tækju nauðsynlega undir þær), voru: Frjálshyggjumenn vilja vera heimsborgarar; þeir leitast við að tryggja frið milli einstaklinga og ríkja í krafti umburðarlyndis og afskiptaleysis. Lýðstefnumenn reyna ekki að takmarka ríkisvaldið eins og frjálshyggjumenn, heldur hrifsa það til sín. Rannsóknir sýna, að í lýðskrumi er frekar fólgið andsvar við menningarlegum breytingum en skírskotun til efnahagserfiðleika einstakra stétta eða hópa. Lýðstefnumenn eru andvígir valdastéttum í opinberu skjóli. Þeir vísa til Aðalstrætis frekar en Bankastrætis. Ef manni er sagt að fara í spilavíti með þeim skilmálum, að hann haldi eftir öllum gróðanum, en geti velt tapinu yfir á aðra, þá mun hann fyrr eða síðar tapa öllu. Þegar í stað spilavítisins er settur banki, er komin ein skýring á hinni alþjóðlegu lausafjárkreppu áranna 2007–9 og óánægju margra eftir hana. Lýðstefnumenn sækja fylgi í þá skoðun, að vitlaust sé gefið í spilinu. En þótt lýðstefna nærist á skiljanlegri óánægju, ógnar hún réttarríkinu og allri umræðumenningu. Ef til vill er sigursælasti lýðskrumarinn á valdastól um þessar mundir Vladímír Pútín Rússlandsforseti, sem hefur lagt undir sig stjórnkerfið í landi sínu og safnað feikilegum auði.

Frjálshyggjumenn styðja frelsi og ekki vald. Í hagtölum er hætt við, að hinar stórkostlegu lífskjarabætur síðustu hundrað ára vegna tækninýjunga séu vanmetnar: Nathan Rothschild var ríkasti maður heims á sínum tíma, en hann lést 1836 vegna ígerðar, sem hefði nú verið auðvelt að taka til meðferðar. Bætt lýsing og upphitun húsa hafa breytt lífi margra til hins betra. Og frjálslynt fólk verður að standa saman um að minnsta kosti sumt. Daginn eftir að öfgamúslimar fordæmdu danskt dagblað fyrir að birta skopmyndir af Múhameð spámanni, hefðu öll vestræn dagblöð átt að endurprenta þær.

Þeir Friedrich A. von Hayek, Milton Friedman, Ludwig von Mises, George J. Stigler, Luigi Einaudi, Karl Popper og aðrir kunnir menntamenn stofnuðu Mont Pelerin samtökin 1947 sem eins konar alþjóðlegt málfundafélag frjálslyndra fræðimanna, sem störfuðu í sömu hefð og John Locke, Adam Smith, Alexis de Tocqueville og Acton lávarður. Á meðal ræðumanna á þinginu í Stokkhólmi voru Karen Horn, Deirdre McCloskey, Mark Pennington, Lotta Stern, Luigi Zingales, Johan Norberg og Anders Åslund. Dr. Nils Karlson hjá Ratio stofnuninni í Stokkhólmi hafði veg og vanda af því að skipuleggja ráðstefnuna. Rannsóknastjóri RNH, prófessor Hannes H. Gissurarson, var fundarstjóri á málstofu, þar sem ungir fræðimenn kynntu niðurstöður rannsókna sinna á því, hvernig frumkvöðlar geta brotið á bak aftur einokun í skjóli ríkisins og hvaða áhrif skattheimta hafi á skatttekjur af mjög tekjuháu fólki (samkvæmt Laffer-boganum). Tveir aðrir Íslendingar sóttu ráðstefnuna, Birgir Þór Runólfsson hagfræðidósent og Gísli Freyr Valdórsson, ritstjóri Þjóðmála. Þátttaka Hannesar í þinginu var liður í samstarfsverkefni RNH og ACRE, Evrópusamtaka íhaldsmanna og umbótasinna.

Margar ástæður eru til þess að taka framtíðinni fagnandi, sagði sænski sagnfræðingurinn og sjónvarpsmaðurinn Johan Norberg á fundi Stofnunar stjórnsýslufræða og stjórnmála, Almenna bókafélagsins og RNH í Háskóla Íslands 23. október. Þar kynnti Norberg bók sína, Framfarir: Tíu ástæður til að taka framtíðinni fagnandi, sem Almenna bókafélagið gaf út sama dag í þýðingu Elínar Guðmundsdóttur og í samstarfi við eignastýringarfélagið Gamma. Norberg benti á, að fátækt hefði víðast snarminnkað, ekki síst í krafti frjálsra alþjóðaviðskipta. Tekjudreifing hefði einnig orðið jafnari í heiminum, aðallega við það að fjölmennar þjóðir eins og Kínverjar og Indverjar hefðu brotist til bjargálna. Það væri frekar fagnaðarefni en hitt, að menn hefðu áhyggjur af ójafnri tekjudreifingu, því að áður fyrr hefði nánast allir verið jafnfátækir. Norberg benti á, að heilsufar hefði batnað stórkostlega, jafnframt því sem dregið hefði úr ofbeldi og stríðum fækkað. Nýmæli í vísindum og tækni gerðu mönnum líka kleift að bæta umhverfið og verjast hamförum.

Þorbjörn Þórðarson fréttamaður var umsegjandi. Hann benti á, að kerfi frjálsra viðskipta ætti sér marga heita andstæðinga og sumir teldu sig afskipta, og kynni það að skýra uppgang þjóðrembuflokka á Vesturlöndum. Tók Norberg undir það, en kvað mikilvægast að auðvelda fólki að laga sig að nýjum aðstæðum. Þess vegna ætti frekar að styrkja endurhæfingu fyrir atvinnulífið en atvinnuleysi. Stefanía Óskarsdóttir stjórnmálafræðidósent var fundarstjóri. Að erindi Norbergs og umsögn Þorbjörns loknum urðu fjörugar umræður. Prófessor Hannes H. Gissurarson benti meðal annars á, að útvíkkun markaða hefði haft í för með sér fjölgun lítilla ríkja, því að hún gerði smáþjóðum kleift að nýta sér kosti verkaskiptingar og frjálsra viðskipta. Þjóðrækni og frjálslyndi gætu þess vegna farið saman, enda yrði að gera strangan greinarmun á þjóðrækni og þjóðrembu. Stöð tvö tók viðtal við Norberg, sem flutt var í kvöldfréttum 24. október. Einnig ræddu Morgunblaðið og Viðskiptablaðið við hann. Gísli Hauksson, stjórnarformaður RNH, skrifaði grein í „Markaðinn“ í Fréttablaðinu 25. október um boðskap Norbergs. Stuðningur RNH við útgáfu bókar Norbergs og fundinn í Háskólanum er þáttur í samstarfsverkefni við ACRE, Evrópusamtök íhaldsmanna og umbótasinna.

Icesave-samningunum mótmælt á Bessastöðum. Ljósm. Ómar Óskarsson, Mbl.

Skýrsla Rannsóknarnefndar Alþingis um bankahrunið er fróðleg, en skýrir ekki að fullu bankahrunið. Skýring nefndarinnar er, að bankarnir hafi vaxið of hratt og orðið of stórir. En það er nauðsynlegt skilyrði fyrir hruni þeirra og ekki nægilegt, sagði Hannes H. Gissurarson prófessor á hádegisfyrirlestri Sagnfræðingafélagsins 17. október 2017. Hann kvað fimm ákvarðanir erlendis hafa ráðið úrslitum um, að fyrirsjáanleg kreppa á Íslandi varð að hruni: Erlendir vogunarsjóðir hafi ráðist á veikasta dýrið í hjörðinni; evrópskir seðlabankar hafi stöðvað alla lausafjárfyrirgreiðslu við Ísland vegna gremju yfir íslensku bönkunum; Bandaríkjamenn hafi litið svo á, að Ísland væri ekki lengur á áhrifasvæði þeirra; Breska Verkamannaflokksstjórnin hafi bjargað öllum breskum bönkum nema þeim tveimur, sem voru í eigu Íslendinga, og með því fellt Kaupþing á Íslandi; Breska Verkamannaflokksstjórnin hafi sett hryðjuverkalög á Ísland.

Gordon Brown fyrir aftan skosku og bresku fánana. Ljósm. Murdo Macleod, Guardian.

Hannes rakti í fyrirlestri sínum samskipti Íslendinga, Breta og Bandaríkjanna í aldanna rás. Ísland hefði verið hernaðarlega mikilvægt, eins og Lenín hefði einna fyrstur bent á 1920, eftir að ný tækni kom til sögu, kafbátar og flugvélar. Þess vegna hefðu Bandaríkjamenn gerst bakhjarl Íslands 1941–2006. Bretar hefðu aldrei haft áhuga á að leggja Ísland undir sig, en viljað hafa eitthvað um það að segja, hverjir réðu landinu. Upp úr 2007 hefði flokkur þjóðernissinna í Skotlandi tekið að ógna hinu forna vígi Verkamannaflokksins. Hann hefði talað um „velmegunarboga“, sem lægi frá Írlandi um Ísland til Noregs og viljað, að Skotland kæmist undir þennan boga. Gordon Brown og Alistair Darling hefðu talið ógn stafa af skoskum þjóðernissinnum. Þeir hefðu því gripið fegins hendi tækifæri til að sýna hætturnar af sjálfstæði.

Hannes kvað gögn, sem hann hefði aflað, sýna, að fullkominn óþarfi hefði verið að beita hryðjuverkalögunum á Íslendinga. Birtir hann þau gögn í væntanlegri skýrslu sinni til fjármálaráðuneytisins um bankahrunið. Hann varpaði fram þeirri spurningu, hvar framkvæmdastjórn Evrópusambandsins hefði verið, þegar Bretar mismunuðu breskum bönkum eftir þjóðerni með því að loka þeim, sem voru í eigu Íslendinga (Heritable og KSF), og bjarga öllum öðrum breskum bönkum. Hann sagði það raunar lán í óláni, að Íslandi skyldi ekki hafa verið bjargað. Með neyðarlögunum hefðu Íslendingar rutt brautina fyrir nýju fyrirkomulag bankamála í Evrópu, enda hefði Evrópusambandið nýlega tekið upp forgang innstæðueigenda. Þó hefði verið gott, hefðu Íslendingar sloppið við þá heift og angist, sem fylgdu bankahruninu. Fjörugar umræður urðu að fyrirlestrinum loknum, og tóku meðal annarra þátt í þeim Björn Bjarnason, fyrrv. dómsmálaráðherra, Ragnar Árnason prófessor, Ragnar Önundarson, fyrrv. bankastjóri, og Tómas Ingi Olrich, fyrrv. menntamálaráðherra og sendiherra. Fyrirlesturinn var tekinn upp og er aðgengilegur á vef Sagnfræðingafélagsins. Þeir Björn Bjarnason og Sigurður Már Jónsson, blaðafulltrúi forsætisráðuneytisins, blogguðu um hann, og Morgunblaðið birti um hann frásögn 19. október. Fyrirlestur Hannesar var þáttur í samstarfsverkefni RNH og ACRE, Evrópusamtök íhaldsmanna og umbótasinna í Evrópu.

Glærur Hannesar 17. október 2017